Kruszyński Tadeusz Albin (1884–1959), ksiądz, historyk sztuki, profesor UJ i Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie. Ur. 1 III w Dublanach koło Lwowa, był synem Stanisława (1851 – 29 VII 1887), zoologa, docenta Wyższej Szkoły Rolniczej w Dublanach (1880–5), profesora hodowli zwierząt w szkole rolniczej w Czernichowie (1885–7), autora prac z dziedziny zoologii i hodowli zwierząt, a zarazem zapalonego taternika i znawcy flory tatrzańskiej, oraz Eugenii ze Szczerbickich. W 4 roku życia stracił ojca, opiekę nad nim objął wuj, Władysław Lubomęski, dyrektor Wyższej Szkoły Rolniczej w Dublanach, niebawem powołany na katedrę w Studium Rolniczym UJ. Z nim przeniósł się K. do Krakowa i tu w l. 1895–1903 uczęszczał do III Gimnazjum. Po maturze odbył studia na Wydziale Teologicznym UJ. W l. 1907–10 był wikariuszem w Bolechowicach i uczył religii, a od r. 1910 do wybuchu pierwszej wojny światowej był wikariuszem w Wieliczce, gdzie uczył w szkole realnej oraz ludowej i wydał pierwsze swe książki. W r. 1911 otrzymał roczny urlop, który spędził w Rzymie, studiując historię sztuki i archeologię na Uniwersytecie Sapienza. W r. 1912 uzyskał na Wydziale Teologicznym UJ stopień doktora. W l. 1912–4 był w Wieliczce kapelanem Drużyn Sokolich. Wybuch pierwszej wojny światowej zaskoczył go na Ukrainie. W l. 1915–8 uczęszczał na wykłady z historii sztuki bizantyńskiej i cerkiewnej oraz archeologii Słowian na uniwersytecie w Charkowie i pracował w tamtejszej bibliotece. W r. 1918 wrócił do kraju. W r. 1919 jeździł dwukrotnie do Włoch po Polaków, którzy jako żołnierze austriaccy dostali się do niewoli włoskiej. W Rzymie otrzymał dla Polskiego Czerwonego Krzyża dużą ilość lekarstw i bielizny, co przydało się w czasie powstania górnośląskiego w r. 1921, w którym K. uczestniczył. W l. 1919–21 pełnił w stopniu majora obowiązki kapelana Korpusu Kadetów w Krakowie, po czym przeszedł do rezerwy.
W r. akad. 1919/20 rozpoczął na Wydziale Teologicznym UJ wykłady z historii sztuki, które do 1930/1 prowadził jako zastępca profesora na nieobsadzonej katedrze historii sztuki kościelnej i liturgiki. Gdy w r. 1931 Min. Wyznań Rel. i Oświecenia Publ. odmówiło zatwierdzenia go nadal na tym stanowisku, miał K. do wybuchu drugiej wojny światowej wykłady zlecone. Uniw. Warsz. powierzył K-emu, począwszy od 1 X 1920 r., zastępczo prowadzenie wykładów z archeologii i sztuki kościelnej z obowiązkiem habilitowania się w ciągu roku. W r. 1925 odbyła się habilitacja K-ego na Wydziale Architektury Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie (zatwierdzona 19 II 1926). K. wykładał na tym wydziale aż do jego zniesienia w r. 1928. Powtórnie habilitował się w r. 1929 na Wydziale Teologicznym Uniw. Jana Kazimierza we Lwowie jako docent historii sztuki kościelnej i liturgiki zabytkowej. Na wniosek krakowskiego Wydziału Teologicznego Ministerstwo przeniosło w t. r. veniam docendi na UJ. W r. 1930 Rada Wydziału Teologicznego UJ przedstawiła K-ego do nominacji na profesora nadzwycz. Z początkiem września 1939 r., jako kapelan rezerwy W. P., opuścił K. Kraków i towarzyszył jednostkom wojskowym aż do ich rozwiązania w Jezupolu koło Stanisławowa. Powróciwszy do Krakowa, został wraz z profesorami wyższych szkół krakowskich 6 XI t. r. uwięziony przez Niemców i wywieziony do Sachsenhausen. Zwolniony, uczestniczył w tajnym nauczaniu w zakresie szkoły średniej, w r. 1941/2 wykładał historię sztuki dla kleryków franciszkańskich, spisywał wywożone z Polski dzieła sztuki, pomagał wojskowym ukrywającym się przed Niemcami. Po wojnie wrócił do pracy na Wydziale Teologicznym UJ.
W wyniku wznowionych po wojnie starań Wydziału Teologicznego UJ otrzymał K. docenturę etatową od 1 XII 1945 r., nadto został mianowany 1 X 1951 r. dziekanem Wydziału Teologicznego UJ, ostatnim przed zamknięciem tegoż wydziału. W dn. 30 VI 1954 otrzymał K. na mocy uchwały Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej dla Pracowników Nauki tytuł profesora nadzwycz., a Min. Szkol. Wyższego przydzieliło go 1 X 1954 r. do Katedry Dogmatyki i Patrologii na Wydziale Teologicznym UJ. Z nim przeszedł do Akademii Teologicznej w Warszawie już jako kierownik Katedry Historii Sztuki Kościelnej. Dn. 21 IX 1956 r. został profesorem zwycz., a w l. 1954–7 pełnił obowiązki prorektora. W związku z próbą restytucji na UJ Wydziału Teologicznego i na życzenie kardynała S. Wyszyńskiego zrezygnował K. 1 IX 1957 r. z profesury w Akademii Teologii Katolickiej wraz z profesorami, którzy do tej uczelni przeszli z UJ, ale rezygnację tę cofnął już 8 X t. r. Do obowiązków dydaktycznych już nie wrócił, ponieważ władze Akademii uważały, że jego misja kanoniczna na ich pełnienie wygasła. Na tym tle powstał między K-m a władzami Akademii spór, który zakończyło zarządzenie Min. Szkolnictwa Wyższego, mocą którego K. został 1 II 1959 r. definitywnie zwolniony z obowiązków dydaktycznych, a okres od rezygnacji z profesury w dn. 1 IX 1957 do dn. 31 I 1959 r. uznano za urlop bezpłatny.
Pierwsze publikacje K-ego: Stary Gdańsk i historia jego sztuki (1912), Przewodnik po Gdańsku i okolicy (1914) i Dzieje sztuki starochrześcijańskiej (1914) miały charakter popularnonaukowy. W okresie międzywojennym rozwinął żywszą działalność naukową. Wspólnie z Włodzimierzem Tetmajerem opracował Przewodnik po katedrze wawelskiej, skarbcu i grobach królewskich (Kr. 1924), w r. 1926 wydał broszurę O średniowiecznych malowidłach ścian u franciszkanów i augustianów w Krakowie, będącą polemiczną recenzją rozprawy Zofii Ameisenowej, ogłoszonej w XIX tomie „Rocznika Krakowskiego” z r. 1923, popularnonaukowe opracowanie Złoty okres sztuki sycylijskiej (1927), szereg rozpraw o najcenniejszych zabytkach skarbca katedralnego i Muzeum Metropolitalnego na Wawelu: Ornat i dalmatyki z Żywca i ich holandzkie pochodzenie (1927), Złoty ornat bpa płockiego L. Załuskiego (1927), Srebrny relikwiarz średniowieczny w skarbcu katedry wawelskiej (1928), Parury czyli dawne ozdoby alby i humerału (1929, rozprawa habilitacyjna), Ornat Piotra Kmity i ołtarz św. Antoniego w katedrze wawelskiej (1930), Francuska skrzynka z kości słoniowej z pierwszej połowy XIV w. (1936), rozprawę Właściwości stylowe polskich monet i pieczęci od czasu renesansu („Wiad. Numizm.-Archeol.” t. 14 i odb. 1933), opracował rozdział o rzemiośle artystycznym w zbiorowym dziele „Gdańsk” (1927) oraz opublikował najcenniejszą swą pracę Jerzy Pencz z Norymbergi jako twórca malowideł tryptyku w kaplicy Zygmuntowskiej („Biuletyn Hist. Sztuki i Kultury” t. 2 i odb. 1934). Do ostatnich prac K-ego należą: Co nam mówią zabytki o polskości ziem nad Odrą i przy ujściu Wisły (Kr. 1945), Św. Jadwiga śląska i jej sanktuarium w Trzebnicy („Collectanea Theologica” 1957) i komentowany przekład Joanny Schopenhauer „Gdańskie wspomnienia młodości” (Wr. 1959).
Od r. 1925 był K. sekretarzem Komisji Mieszanej dla Kościelnych Zabytków Ruchomych Archidiecezji Krakowskiej. Jego zasługą jako konserwatora metropolitalnego (od r. 1923) i sekretarza komitetu restauracji katedry wawelskiej (od r. 1933) jest odnowienie i staranne zabezpieczenie cynowych sarkofagów królewskich w podziemiach katedry.
Obok pracy naukowej uprawiał K. popularyzację historii sztuki, zarówno w prasie („Czas” i „Kurier Literacko-Naukowy”, dodatek do „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”), jak i w licznych wykładach publicznych. W r. 1919 K. został wybrany współpracownikiem Komisji Historii Sztuki Polskiej Akademii Umiejętności, posiadał też wiele odznaczeń, jak Złoty Medal Polskiego Czerwonego Krzyża, Medal Włoskiego Czerwonego Krzyża, Srebrny Medal Dante Alighieri, papieski Krzyż «Pro Ecclesia et Pontifice», Krzyż Oficerski Orderu Korony Włoskiej (1926), łotewski Krzyż Oficerski Orderu Trzech Gwiazd (1936), a po drugiej wojnie światowej otrzymał Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1948) i Złoty Krzyż Zasługi (1953). W ostatnich latach życia został kanonikiem honorowym Kapituły Wrocławskiej. W pierwszym dziesięcioleciu Polski Ludowej angażował się K. wybitnie w ruchu księży patriotów i w akcji obrony pokoju. Dużo podróżował, zwłaszcza do Włoch, mówił też biegle różnymi dialektami regionalnymi języka włoskiego. Był zamiłowanym taternikiem. Zginął w Zakopanem 23 VII 1959 r. najechany przez motocykl; został pochowany na tamtejszym starym cmentarzu.
W. Enc. Powsz., (PWN); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; – Bochnak A., Kilka uwag z powodu broszury ks. dra T. Kruszyńskiego „O średniowiecznych malowidłach ścian u augustianów i franciszkanów w Krakowie”, Kr. 1926; tenże, Ks. T. K., „Biul. Hist. Sztuki” (W.) R. 22: 1960 s. 235; tenże, Zarys dziejów polskiej historii sztuki, Kr. 1948 s. 49, Historia nauki polskiej w monografiach, XXII; – „Dzien. Pol.” 1959 nr 174; „Nasza Przeszłość” T. 10: 1959 s. 488 (z błędną datą śmierci 14 V); „Znak” R. 13: 1961 nr 4 (82) s. 531–2; – Arch. Akad. Teologii Katolickiej w W.: teczka personalna; Arch. UJ: S. II, 619 (teczka personalna); – Życiorys Stanisława Kruszyńskiego, oprac. przez Stanisława Brzozowskiego, w materiałach Red. PSB.
Adam Bochnak